انواع ارزشیابی
در نظام آموزش شایستگی‌محور تجربه‌های یادگیری هنرجویان با استفاده از شواهد معتبر و روا و روش‌های متفاوت سنجش مورد ارزش‌گذاری قرار می‌گیرند. آزمون یکی از متداول‌ترین ابزارهای اندازه‌گیری و سنجش است. به‌طورکلی آزمون‌ها را به دو دسته کلی تقسیم می‌کنند: آزمون‌های توانایی و آزمون‌های عاطفی. آزمون‌های توانایی، آموخته‌ها، مهارت‌ها و استعدادهای افراد را می‌سنجند. دسته‌ای از این آزمون‌ها توانایی‌های شناختی افراد، و تعدادی دیگر توانایی‌های روانی ـ حرکتی را مورد سنجش قرار می‌دهند. آزمون‌های عاطفی شخصیت، نگرش و ویژگی‌های عاطفی آزمون‌شونده را اندازه‌گیری می‌کنند.
ارزشیابی آموزشی براساس ملاک مورد استفاده به دو دسته «ارزشیابی وابسته به ملاک» و «ارزشیابی وابسته به هنجار» تقسیم‌بندی می‌شود. در ارزشیابی وابسته به ملاک، معیارها یا ملاک‌هایی به‌صورت مطلق از پیش تعیین می‌شوند که در آموزش مبتنی بر شایستگی، این ملاک‌ها مطابق با استانداردهای دنیای کار تعیین می‌شوند و با توجه به تغییرات سریع دنیای کار، لزوم به‌روزرسانی آنها مورد تأکید است. از آزمون‌شوندگان انتظار می‌رود که به معیارها و اهداف تعیین‌شده تا سطح به خصوصی برسند. اما در ارزشیابی وابسته به هنجار، عملکرد فراگیران را با یکدیگر مقایسه می‌کنیم، نه با یک ملاک مشخص از پیش تعیین‌شده. کنکور سراسری نمونه‌ای از این نوع ارزشیابی است.
ارزشیابی آموزشی با توجه به زمان و هدف استفاده از آن به سه دسته «ارزشیابی آغازین»، «ارزشیابی تکوینی» و «ارزشیابی تراکمی» تقسیم می‌شود. در ارزشیابی آغازین هدف تعیین میزان اطلاعات یادگیرندگان از مطالبی است که قرار است یاد بگیرند. در ارزشیابی تکوینی که با عنوان سنجش برای یادگیری نیز معرفی شده است، معلم می‌تواند در زمانی که هنوز یادگیری در جریان است، به رفع مشکلات یادگیری دانش‌آموزان و برطرف‌کردن مشکلات روش آموزشی خود بپردازد. این روش به دنبال روغن‌کاری چرخ‌دنده‌های یادگیری است تا یادگیری را تقویت کند.
معمولاً در آغاز دوره آموزش مهارت به هنرجو، بیشتر شیوه اجرا یا فرایند کار مورد توجه قرار می‌گیرد. برای مثال، در سنجش مهارت تایپ‌کردن در آغاز دوره آموزش، درست لمس‌کردن دکمه‌ها به صورت تکوینی مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد. اما در مراحل پیشرفته‌تر آموزش، تمیزی، درستی و سرعت کار تولیدی مورد ارزشیابی تراکمی قرار می‌گیرد. نکته‌ای که باید مد‌نظر داشته باشیم، این است که صبر و حوصله در فرایند رسیدن به شایستگی بسیار اهمیت دارد. یادمان باشد که چگونه و با چه تلاش‌هایی رانندگی یاد گرفتیم و شایستگی رانندگی را کسب کردیم!
نوع سوم ارزشیابی، ارزشیابی تراکمی است که در آن، تمامی آموخته‌های هنرجویان در طول یک دوره و یا یک پودمان مورد قضاوت قرار می‌گیرد. هدف ارزشیابی تراکمی نیز نمره‌دادن، صدور گواهی صلاحیت حرفه‌ای ملی، و اتخاذ تصمیم‌های متفاوت (ارتقای هنرجو به کلاس بالاتر، دادن امتیاز تحصیلی و ...) است.
آزمون‌های عملکردی
آزمون‌های کتبی یا به اصطلاح آزمون‌های مداد و کاغذی عمدتاً برای اندازه‌گیری هدف‌های آموزشی حوزه شناختی، شامل هدف‌های دانش، فهمیدن، به‌کاربستن، تحلیل، ترکیب و ارزشیابی مورد استفاده قرار می‌گیرند. آزمون‌های کتبی شهرت بسیاری دارند، ولی از آنجا که استفاده از این آزمون‌ها به تنهایی برای سنجش شایستگی کافی نیست، باید از تدابیر دیگری بهره گرفت که از جمله آنها، راهکار استفاده از روش آزمون عملکردی است. با استفاده از آزمون عملکردی، بهتر می‌توان فرایندها و فراورده‌های یادگیری در حوزه آموزش مبتنی بر شایستگی را سنجید. در این آزمون، فراورده‌های یادگیری دانش‌آموزان به‌طور مستقیم سنجش می‌شوند. در گذشته استفاده از فنون ارزشیابی عملکردی برای سنجش فرایندها و فراورده‌های یادگیری چندان معمول نبود، اما اخیراً که آموزش مبتنی بر شایستگی در کشور پا گرفته است، برای رشد و نمو این نهال استفاده از شیوه‌های سنجش و اندازه‌گیری می‌باید مورد توجه جدی قرار گیرد.
آزمون‌های عملکردی با مهارت سر و کار دارند. ساکس (1997) در مورد این آزمون‌ها می‌گوید: آزمون‌های عملکردی از آزمون‌شونده می‌خواهند تا با انجام نوعی رفتار اقدام کند، نه اینکه صرفاً سؤال‌هایی را جواب دهد. یا در تعریف دیگر، آن دسته از وسایل سنجش که می‌کوشند بسنجند که چگونه کسی می‌تواند کاری را انجام دهد، غالباً آزمون عملکردی نام دارند. در حالی که آن دسته از وسایل اندازه‌گیری که می‌کوشند دامنه صحت دانش شخص را بسنجند، معمولاً آزمون کتبی نامیده می‌شوند.
انواع آزمون‌های عملکردی عبارت‌اند از: آزمون شناسایی، آزمون کتبی عملکردی، انجام عملکرد در موقعیت شبیه‌سازی‌شده، نمونه کار، فهرست وارسی (چک‌لیست)، مقیاس درجه‌بندی، واقعه‌نگاری، پوشه کار، و سنجش 360 درجه.
آزمون کتبی عملکردی
هرچند آزمون کتبی یا مداد و کاغذی برای اندازه‌گیری بازده‌های یادگیری حوزه شناختی مناسب‌ترند، با این حال در سنجش شایستگی و مهارت‌های عملی، استفاده از آزمون‌های کتبی نیز مفید است. لذا آزمون‌های کتبی باید مورد توجه ویژه هنرآموزان قرار بگیرند. اما نکته اینجاست که بین آزمون‌های کتبی اندازه‌گیری هدف‌های شناختی با آزمون‌های کتبی سنجش عملکرد تفاوت وجود دارد. مهم‌ترین تفاوت بین آزمون کتبی عملکردی و آزمون کتبی مداد و کاغذی این است که در آزمون کتبی عملکردی، عمدتاً تأکید بر کاربست دانش، مهارت و نگرش در موقعیت‌های عملی یا شبیه‌سازی‌شده با موقعیت‌های عملی است. در روش آزمون کتبی عملکردی، پاسخ‌هایی که دانش‌آموزان می‌نویسند، هم نتیجه دانش فرد است و هم نتیجه مهارت آنها. از طرف دیگر، در مواردی که دستگاه گران‌قیمت است، به تعداد محدود وجود دارد، و عملکرد آن نیز پیچیده است، برای جلوگیری از حوادثی که دستگاه را دچار عیب کند، می‌توان از آزمون کتبی عملکردی استفاده کرد؛ مانند آموزش ابزار ریزسنج و یا همان میکرومتر.
انواع آزمون کتبی عملکردی
آزمون‌های کتبی عملکردی به صورت چهارگزینه‌ای، تکنسین الف/تکنسین ب/ و یا تشریحی قابل طرح است.
مثال چهارگزینه‌ای:
∙ پس از جدا کردن سیم موتور استارت که به ترمینال M اتومات استارت وصل است، یک برق مثبت به ترمینال S، یک برق منفی به ترمینال M، و یک برق منفی دیگر به بدنه استارت می‌دهیم .کدام گزینه درست است؟ (آزمایش سیم‌پیچ کشنده)
الف) هیچ اتفاقی نمی‌افتد.
ب) دنده استارت به جلو می‌رود و به گردش درمی‌آید.
ج) دنده استارت به جلو می‌رود و همانجا ثابت می‌ماند.
د) دنده استارت بدون آنکه به جلو حرکت کند، شروع به دوران میکند.
∙ اگر دمای موتور سمند در شرایط کارکرد دور تند باشد، ولی رله A از رله‌های سه‌قلو فن سوخته باشد، بعد از بررسی نقشه بگویید کدام گزینه صحیح است؟ (نقشه نیز به آزمون‌شونده داده می‌شود.)
الف) فقط فن سمت شاگرد با دور تند می‌چرخد.
ب) فقط فن سمت راننده با دور تند می‌چرخد.
ج) هر دو فن با دور کند می‌چرخند.
د) هیچ‌یک از فن‌ها نمی‌چرخند.
مثال تکنسین الف/ تکنسین ب:
∙ دو هنرجوی رشته شبکه و نرم‌افزار در کارگاه برنامه‌سازی با هم حرف می‌زنند. هنرجوی اول می‌گوید: فضای نامی و متد هر دو زیرمجموعه کلاس هستند. هنرجوی دوم می‌گوید: متد زیرمجموعه کلاس و کلاس زیرمجموعه فضای نامی است. کدام‌یک درست می‌گویند؟
الف) هنرجوی اول درست می‌گوید.
ب) هنرجوی دوم درست می‌گوید.
ج) هر دو هنرجو درست می‌گویند.
د) هر دو هنرجو اشتباه می‌گویند.
∙ دو تکنسین رشته شبکه و نرم‌افزار در کارگاه برنامه‌سازی با یکدیگر گفت‌وگو می‌کنند. تکنسین اول می‌گوید: عملگر سه‌تایی هم‌زمان می‌تواند عملیات را روی سه متغیر انجام دهد. تکنسین دوم می‌گوید: برای ساده کردن دستور «if- else» می‌توان از عملگر سه‌تایی استفاده کرد. کدام‌یک درست می‌گویند؟
الف) تکنسین اول درست می‌گوید.
ب) تکنسین دوم درست می‌گوید.
ج) هر دو تکنسین درست می‌گویند.
د) هر دو تکنسین اشتباه می‌گویند.
∙ سه تکنسین خودرو درباره مدار برف‌پاک‌کن «سمند» با هم صحبت می‌کنند. تکنسین الف می‌گوید: اگر رله تایمر را از مدار جدا کنیم، علاوه بر از کار افتادن حالت تایمری برف‌پاک‌کن، دورهای کند و تند نیز دیگر کار نمی‌کنند. تکنسین ب می‌گوید: کار نکردن حالت تناوبی یا تایمری درست است، اما برف‌پاک‌کن در حالت‌های دور تند و دور کند کار میکند؛ گرچه با خاموش‌کردن برف‌پاک‌کن، تیغه‌ها در پایین شیشه و در وضعیت صفر قرار نمی‌گیرند. تکنسین ج می‌گوید: «اگر پایه‌های شماره 2 و 5 سوکت تایمر را به هم وصل کنیم، با خاموش‌کردن برف‌پاک‌کن تیغه‌ها نیز در وضعیت صفر قرار می‌گیرند. با بررسی مدار برف‌پاک‌کنی که در اختیار شما قرار گرفته است، بگویید کدام‌یک درست می‌گویند؟
الف) تکنسین ب و تکنسین ج درست می‌گویند.
ب) تکنسین الف و تکنسین ب درست می‌گویند.
ج) فقط تکنسین الف درست می‌گوید.
د) فقط تکنسین ب درست می‌گوید.
∙ دو تکنسین تراش‌کاری در مورد تراشیدن پیچ‌های چندراهه گفت‌وگو می‌کنند. تکنسین الف می‌گوید: باید براساس گام حقیقی تراش‌کاری کنیم. تکنسین ب می‌گوید: باید براساس گام ظاهری تراش‌کاری کنیم. کدام‌یک صحیح می‌گویند؟
الف) تکنسین ب درست می‌گوید.
ب) تکنسین الف درست می‌گوید.
ج) هر دو تکنسین درست می‌گویند.
د) هیچ‌کدام از تکنسین‌ها درست نمی‌گویند.
∙ دو تکنسین رشته شبکه و نرم‌افزار در کارگاه برنامه‌سازی با یکدیگر صحبت می‌کنند. تکنسین الف می‌گوید: جعبه رنگ در ConsoleColor 16 رنگ دارد. تکنسین ب می‌گوید: تعداد رنگ‌ها در ConsoleColor بستگی به نوع کارت گرافیک دارد. کدام‌یک درست می‌گویند؟
الف) تکنسین الف درست می‌گوید.
ب) تکنسین ب درست می‌گوید.
ج) هر دو تکنسین درست می‌گویند.
د) هر دو تکنسین اشتباه می‌گویند.
شکل 1. مؤلفه‌های اصلی سؤالات در آزمون کتبی عملکردی روش (تکنسین الف، تکنسین ب)
مثال تشریحی:
∙ برنامه‌ای برای میکروکنترلر آردینو به‌گونه‌ای بنویسید که LED پنج ثانیه روشن و ده ثانیه خاموش باشد. با استفاده از برد اردینو، برنامه خود را پروگرام، و نتیجه را با گرفتن فیلم ارسال کنید.
∙ برای نقشه الکترونیکی داده‌شده یک PCB طراحی کنید، به‌گونه‌ای که PCB در جعبه‌ای که فاصله‌های سوراخ‌های آن مطابق با شکل زیر است، قابل نصب باشد ( نقشه جعبه نصب و نقشه الکترونیکی مدار نیز به هنرجو داده می‌شود).
∙ تکنسینی پس از طراحی PCB یک لایه در نرم‌افزار، فایل آنها را برای شرکت سازنده PCB ارسال میکند و شرکت نیز پس از ساخت فیبر مدار چاپی، آنها را برای تکنسین می‌فرستد. تکنسین پس از جاگذاری قطعات در سوراخ‌های مشخص هر قطعه که با اندازه مناسب سوراخ‌کاری شده است، پایه قطعات را لحیم‌کاری میکند. تکنسین پس از لحیم‌کاری، در Bottom layout مشاهده میکند که مقداری از لحیم آب‌شده به Top layout نفوذ کرده است. تحقیق کنید که رعایت کدام مورد هنگام طراحی PCB، از بروز چنین مشکلی جلوگیری خواهد کرد.
انواع آزمون‌های عملکردی عبارت‌اند از: آزمون شناسایی، آزمون کتبی عملکردی، انجام عملکرد در موقعیت شبیه‌سازی‌شده، نمونه کار، فهرست وارسی (چک‌لیست)، مقیاس درجه‌بندی، واقعه‌نگاری، پوشه کار، و سنجش 360 درجه
منابع
1. سیف، علی‌اکبر (1397). سنجش و ارزشیابی آموزشی. نشر دوران. تهران. چاپ چهل‌وپنجم.
2. مجله رشد ویژه‌نامه آموزش مبتنی بر شایستگی، پاییز 1396.